Extreme tegenpolen

De uitdaging voor het ontwerp van een gevangenis zit hem er in dat de doelen van de gevangenis elkaar bijten. Op zich is dit niets nieuws, dit zie je in veel gebouwen met verschillende gebruikersgroepen terug. Wat een gevangenis ‘anders’ maakt is dat de gedragingen en gebruikersgroepen vrij extreme tegenpolen van elkaar zijn. Tijd om eens te kijken hoe dit zich uit.

Doelen van een gevangenis

Om er achter te komen waar zo een gevangenis aan moet voldoen, moeten we kijken naar de redenen waarom we mensen opsluiten in gevangenissen. Daarbij zal ik proberen zo min mogelijk een politiek standpunt in te nemen en meer een overzicht te bieden van standpunten. Voor het opsluiten van criminelen zijn een aantal redenen:

• Opsluiten als vergelding (retributie)
• Opsluiten als middel tot verbetering (rehabilitatie)
• Opsluiten als afschrikmiddel (preventie)
• Opsluiten als bescherming voor de samenleving (utilitarisme)

Opsluiten als vergelding (retributie)

Mensen vinden dat de dader van een misdaad moet worden gestraft omdat dit rechtvaardig is (Darley e.a., 2000). Vanuit dit standpunt geredeneerd, gaat het bij het ontwerp van de gevangenis er om dat het leven van de gevangene zo onprettig mogelijk gemaakt wordt. Over dit punt is vaak ophef in de media als mensen vinden dat gevangenen het te luxe hebben in hun cel. De gevangene wordt dan niet genoeg gestraft. In de middeleeuwen zagen sommige samenlevingen opsluiting an sich niet als straf, je leefde immers op kosten van de staat. Daarom moesten gevangen (zinloze zware) dwangarbeid verrichten om goed gestraft te worden.

Opsluiten als middel tot verbetering (rehabilitatie)

Door criminelen op te sluiten, kunnen ze eens goed over hun daden nadenken. De gedachte hierachter is van oudsher dat criminelen met veel nadenken tot inkeer komen en vervolgens weer op het ‘rechte pad’ blijven. Tegenwoordig ligt de nadruk meer op het eventueel ‘genezen’ van gevangenen door middel van therapieën dan op zelfreflectie en boetedoening. Vanuit dit standpunt geredeneerd, moet de gevangenis het ‘geneesproces’ bevorderen. Dit betekend dat er ruimte moet zijn voor vormen van therapie. Ook moeten situaties voorkomen worden waarbij de gevangen crimineler kunnen worden. Een methode hiertoe is het verminderen van stress. Crowding, het gevoel dat er te veel mensen om je heen zijn, zorgt bijvoorbeeld voor veel stress. Een gevolg hiervan kan anti-sociaal gedrag en agressiviteit zijn (Gifford, 2007). Als een gevangen hier niet in bepaalde mate tegen beschermd wordt, loopt de maatschappij het risico dat als de gevangen vrij komt, deze er ‘erger’ aan toe was dan voordat deze werd opgesloten. Ook het gebrek aan een eigen ruimte kan hieraan bijdragen.

Opsluiten als afschrikmiddel voor potentiële daders (preventie)

Omdat je als veroordeelde dader een (lange) tijd wordt opgesloten, zal de dader en potentiële andere daders minder snel een misdaad begaan. De gevangenis heeft daarmee als doel mensen af te schrikken. Hier vanuit geredeneerd gaat het er om dat het goed duidelijk is dat het in de gevangenis geen pretje is. De gevangenis mag dus niet een al te prettige ervaring lijken.

Opsluiten als bescherming voor de samenleving (utilitarisme)

Door veroordeelden op te sluiten, maken ze geen onderdeel meer uit van de samenleving en daardoor kunnen ze deze geen schade meer toe brengen met hun criminele daden (Darley e.a., 2000). Vanuit dit standpunt geredeneerd, moet een gevangenis zo worden ontworpen dat de gevangene op die plek blijft. Daarom moet deze zoveel mogelijk geïsoleerd zijn van de buitenwereld en zijn medegevangenen, waar hij eventueel mee kan samenwerken om te ontsnappen. Omdat de meeste gevangenen ooit een keer vrij komen, is het voor de samenleving belangrijk dat deze mensen niet nogmaals een overtreding begaan. Dit pleit voor een focus op rehabilitatie (zie opsluiten als middel tot verbetering, hierboven).

Secundaire doelen van een gevangenis

Dit zijn de belangrijkst redenen waarom wij als samenleving veroordeelde misdadigers opsluiten. Er zijn ook nog een aantal doelen waar een gevangenis aan moet voldoen, die voortkomen uit het feit dat we mensen (bij elkaar) opsluiten en dat ze daar in de meeste gevallen niet voor altijd zitten opgesloten:

• Goede gezondheid van gevangenen (humanisme)
• Terugkeer van gevangenen in de samenleving (resocialisatie/rehabilitatie)
• Bijdrage van gevangenen aan de maatschappij
• Goede gezondheid van gevangenispersoneel

Gevangenen moeten zo veilig en gezond mogelijk hun straf kunnen uitzitten (humanisme)

Tegenwoordig is er veel meer aandacht voor de gezondheid van de gevangene dan vroeger. Hoewel de gevangen gestraft moet worden, vinden we dat dit niet betekend dat alles geoorloofd is. We vinden als maatschappij dat we op een humane manier om moeten gaan met gevangenen. Dit pleit er daarom voor dat gevangenen zich kunnen ontspannen. Bijvoorbeeld door ‘goed’ eten of naar natuur kunnen kijken (Ulrich e.a., 1991). Dat gevangenen zich relatief ‘normaal’ moeten kunnen gedragen, heeft bovendien een praktische reden:

Gevangenen keren op een zeker moment terug in de samenleving (resocialisatie/rehabilitatie)

Zeker voor mensen die langere tijd in een gevangenis hebben gezeten, is het weer wennen aan de vrijheid als ze terug keren in de maatschappij met al haar impliciete regels. Het is daarom belangrijk dat de gevangen wordt voorbereid op deze terugkeer. Dit uitgangspunt betekent dat er ook binnen de gevangenis kleine vrijheden mogelijk moeten zijn voor gevangen, zoals onbewaakt over een binnenplaats naar een andere afdeling mogen lopen (vgl. Justitiële verkenningen, 2010 p. 112).Zie ook het punt over rehabilitatie hierboven.

Gevangenen kunnen slechts in beperkte mate bijdragen aan de maatschappij

Gevangenen zitten geïsoleerd van de maatschappij. Daardoor is hun bijdrage, in de vorm van bijvoorbeeld (vrijwilligers)werk, aan de maatschappij niet meer vanzelfsprekend. Gedwongen arbeid is al lange tijd vanuit humanistisch standpunt afgeschaft en dus hangt de bijdrage in de vorm van arbeid in grote mate af van ‘de wil’ van de gevangene. Omdat de gevangen in feite op kosten leven van de samenleving (hoewel er plannen zijn om ook een eigen bijdrage van gevangenen te vragen), kan dit als gevolg hebben dat ‘niks doen’ van gevangenen door buitenstaanders als gemak wordt opgevat.

Bewakers en ander gevangenispersoneel moeten zo veilig mogelijk hun werk kunnen doen

Het gevangenispersoneel doet voor de maatschappij erg belangrijk werk. Het is daarom erg essentieel dat zij dit in relatieve veiligheid kunnen doen. Dit pleit ervoor dat er aan de ene kant genoeg middelen zijn voor het personeel om zich van de gevangen te kunnen scheiden en zich te kunnen verdedigen. Aan de andere kant pleit dit ervoor dat gevangen genoeg mogelijkheden hebben om te ontspannen. Op het moment dat gevangen meer gestrest zijn, loopt het personeel weer meer risico om met agressiviteit te maken te krijgen. Benieuwd naar wat gevangenispersoneel doet? Bekijk dan deze simulatie over werken met gedetineerden.

Verschillende soorten gevangenissen

Dit zijn de belangrijkste eisen aan een algemene gevangenis. Echter, de ene gevangenis is de andere niet. Voor de verschillende type gevangenen (bijvoorbeeld lichte vs. zware vergrijpen of gewone  vs. psychiatrische gevangenissen) zijn er ook verschillende soorten gevangenissen. Ook hier moet rekening mee gehouden worden bij het ontwerp van een gevangenis.

Conclusie; hoe richt je nou een gevangenis in?

De grootste uitdaging is om er voor te zorgen dat aan de ene kant de vrijheid van mensen wordt ontnomen en aan de andere kant dat er binnen deze grenzen een zo gezond of prettig (wat je wilt) mogelijke omgeving ontstaat. Op de vraag waar deze grens tussen straf en humanisme precies ligt, is geen gemakkelijk antwoord te geven. Dit blijkt ook uit de vele politieke en filosofische discussies. Ik zou in deze discussie altijd als uitgangspunt proberen te nemen wat het netto resultaat voor de samenleving als geheel is. Dit betekent dus bijvoorbeeld dat er bij het ontwerpen van een gevangenis moet worden meegenomen dat stress nadelige gevolgen heeft voor de gevangenen en dat de samenleving hier de nadelen van ervaart als de gevangene weer vrij komt. Aan de andere kant moet er ook rekening gehouden worden met het effect dat de samenleving negatief kan reageren als zij vindt dat een gevangen het te luxe heeft. Het lastige aan dit laatste punt is dat deze discussie vaak wordt gevoerd door mensen van wie, net als ik, nog nooit hun vrijheid is ontnomen. Doordat deze ervaring voor hen (gelukkig) ontbreekt, is het moeilijk voor te stellen hoe vervelend het is om opgesloten te zitten. Voor een echt goede discussie van dit punt is in mijn ogen deze beleving cruciaal. Zoals gezegd, een goede gevangenis is wellicht één van de meest complexe gebouwen om te ontwerpen en in te richten.